Dental Tribune Turkish Edition

Görüntüleme sistemleri den- tomaksillofasiyal bölge anatomik yapılarının ve patolojik değişik- liklerinin incelenmesinde kulla- nılan en önemli tanı ve tedavi planlama araçlarıdır. Günümüz- de yaygın olarak kullanılan peri- apikal, panoramik ve sefalomet- rik radyografiler; geleneksel bil- gisayarlı tomografiler yalnızca iki boyutlu görüntü analizine olanak sağlamaktadırlar. Bu ge- leneksel yöntemler ile elde edi- len bilginin miktarı incelenen yapıların üç boyutlu anatomileri- nin tek perspektiften iki boyuta indirgenmelerine bağlı olarak sınırlı kalmaktadır (21,25). Pers- pektif problemleri, yansıma efektleri, çevre dokuların super- pozisyonları, görüntü artefaktla- rı ve hareket kısıtlılığı bu sistem- lerin dezavantajları olarak sayı- labilmektedir (15). Son yıllarda tedavi yöntemle- ri ve ameliyat tekniklerinde de- vam eden gelişmelere bağlı ola- rak, daha kesin tanı ve daha ay- rıntılı operasyon öncesi tedavi ve ameliyat planlaması olanağını sağlayan ve incelenen bölgelerin anatomik ve patolojik yapıları- nın doğru ve üç boyutlu görün- tülemesini yapabilen sistemlerin geliştirilmesine yönelik çalışma- lar artmıştır (20). Kafa-yüz bölgesinin incelen- mesinde kullanılan üç boyutlu görüntüleme teknikleri şu şekil- de sınıflandırılabilir: (1) Basit ve kolay uygulanabilir teknikler (3B sefalometrik radyografi, 3B oklü- zogram, lazer tarama) (2) Özel cihazların kullanımını gerekti- ren ileri teknikler (3B ultraso- nografi, 3B manyetik rezonans görüntüleme, 3B bilgisayarlı to- mografi (3) Bilgisayar destekli üretim işlemleri (stereolithogra- fik biyomodelleme) (4) Belirtilen tekniklerden 2 ya da daha fazla- sının birlikte kullanıldığı sistem- ler (20). Bu makalede dişhekimliğin- de kullanımı giderek yaygınla- şan üç boyutlu bilgisayarlı to- mografi sistemlerinin incelen- mesi amaçlanmıştır. Üç Boyutlu Bilgisayarlı Tomografi Bilgisayarlı tomografi vücu- dun istenilen bölgesinin kesit şeklinde bir bölümünden geçen x-ışınlarının attenuasyonlarının (absorbe edilebilme değeri) de- dektörlerle ölçülerek bilgisayar yardımı ile görüntü oluşturulma- sıdır (5). Esas olarak tıbbi kulla- nım için geliştirilmiş; dişhekimli- ğinde tanı ve tedavi planlamasın- daki kullanımı maliyetinin yük- sek olması, tarama ve görüntü iş- leme sırasında geçen sürenin uzun olması, ince dental yapıla- rın görüntülenmesi ya da küçük apikal ve alveoler lezyonların saptanması için uzamsal çözü- nürlük eksikliğinin olması ve yüksek radyasyon nedenleri ile sınırlı kalmıştır (11,19,21,29). Ge- leneksel bilgisayarlı tomografide- ki bu sorunların giderilmesi ama- cı ile konik ışınlı bilgisayarlı to- mografi ya da dental volumetrik tomografi (DVT) olarak adlandı- rılan bir görüntüleme sistemi ge- liştirilmiştir. İncelenecek olan objenin görüntüsü radyasyon kaynağının iki boyutlu bir dedek- tör üzerine düşmesi ile elde edi- lir. Bu sayede tek bir bölgenin gö- rüntüsünü oluşturmak için çok sayıda kesitsel tarama yapıp bun- ları birleştiren geleneksel BT’ler- den farklı olarak konik ışınlı BT’lerde radyasyon kaynağının görüntülenecek olan bölgenin et- rafında tek bir tur dönüşü ile iş- lem tamamlanmış olur (11,19). Konik Işınlı Bilgisayarlı Tomografinin Çalışma Prensibi Konik ışın tekniğinde X-ışını kaynağı ve bunun tam karşısın- daki dedektör hastanın başının çevresinde senkronize bir biçim- de dönerken 360_ lik tarama ya- pılır. Belirli derece aralıklarında “ham” görüntüler olarak isim- lendirilen işlenmemiş görüntü- ler elde edilir. Bu görüntülerin herbiri lateral sefalometrik rad- yografi görüntülerine benze- mektedir. Bu ham görüntülerin tümü birden görüntü datasını oluşturur. Dönme hareketinin tüm aşamalarını göz önünde bu- lundurarak yüksek matematik- sel çözünüm yapan yazılım prog- ramları ile bu görüntü dataların- dan üç boyutlu hacimsel veriler elde edilir (4,23). Geleneksel radyografilerde görüntü piksel adı verilen iki bo- yutlu resim elemanlarından olu- şur. Üçüncü boyuta geçildiğinde pikseller hacim kazanır ve vok- sel adını alırlar. Her vokselin or- ganizmadaki karşılığı olan böl- genin x-ışınını absorbe edebilme değerine göre bir sayısal karşılı- ğı vardır. Bilgisayarlı tomografi görüntüleri tüm voksellerin oluşturduğu bir matriksten (sa- yısal haritadan) ibarettir. Bu sa- yısal harita, görüntüleme biri- minde değerlendirilerek voksel- ler tek tek gri tonlarda renklen- dirilir (8,28). Bilgisayarlı tomografide yapı- ların yoğunlukları, -1000 ile +1000 arasında değişen rakam- larla temsil edilen bir gri skala- da ele alınmıştır. Bu skala, cihazı geliştiren ingiliz fizikçi Godfrey Hounsfield’in adıyla anılmakta- dır. Hounsfield skalasında sapta- nan rakamsal veriler Hounsfield Üniti (HU) olarak anılır. Burada yapının yoğunluğunu belirleyen faktör, maddenin x ışınını absor- be etme özelliği ile ilgilidir. X- ışınını fazla absorbe eden kemik, kalsifikasyon ve taş gibi yapılar beyaz görülür ve yüksek HU de- ğerleri verirlerken (80 - 100 HU), su orta derecede (0 HU), yağ sıfırın altında (-80 HU) hava ise skalanın en altında kalan de- ğerleri (-1000 HU) oluşturmak- tadır. Normalde 20 gri tonu ayırt edebilen insan gözünün bu yük- sek yoğunluk farkı gösteren gö- rüntüleri istenilen ayarda algıla- yabilmesi için piksellerdeki ra- kamsal değerler üzerinde oyna- narak yapılan ayarlamalar ile görüntü üzerinde yoğunluk fark- lılıkları istenilen şekilde ortaya konabilmektedir. Bu ayarlama- lar pencereleme olarak adlandı- rılmakta ve pencerelemenin merkezi pencere seviyesini (WL: window level) gösterirken, Ho- unsfield skalasında pencereleme yapılan aralık ise pencere geniş- liğini (WW: window width) gös- termektedir. İncelenecek olan her vücut bölgesinde ilgilenilen yapılara ve farklı yoğunluklara göre pencereleme yapılarak gö- rüntü detaylı olarak incelenmek- tedir. Bu işlemler rekonstrüksi- yon ya da reformasyon olarak adlandırılmaktadır. Konik ışınlı BT ile sagital, aksiyal, koronal ve çapraz kesit görüntüleri gibi iki boyutlu görüntülerin yanısıra, üç boyutlu kemik ya da yumuşak doku görüntüleri elde edilebil- mektedir (Resim1)(5,12,23). Konik Işınlı Bilgisayarlı Tomografinin Avantajları Konik ışınlı BT yüksek kon- trasta sahip yapıların özellikle de kemiğin incelenmesinde net gö- rüntüler elde edilmesine olanak sağlamaktadır. Klinik pratikte ko- nik ışınlı BT teknolojisinin kulla- nımı geleneksel BT ile karşılaştı- rıldığında maksillofasiyal görün- tüleme açısından önemli avantaj- lar sağlamaktadır (23). 1. X ışını demetinde sınır- lama: X-ışını demetinin yalnızca incelenecek olan bölgeye doğrul- tulması ile ışınlanan alanın boyu- tu da az olmakta ve böylece alı- nan radyasyon dozu minumum düzeyde kalmaktadır. Bir kısım konik ışınlı BT cihazları ile tek bir çene ya da 2-3 dişi içeren bir bölge gibi daha küçük alanlarda tarama yapmak üzere ayarlama- lar yapılabilmekte iken, diğer ko- nik ışınlı BT cihazlarında hedef- lenen görüntü ne olursa olsun tüm kafa-yüz bölgesinin taran- ması gerekmektedir (21,23). 2. Görüntünün doğrulu- ğu: Hacimsel veri seti voksel- volum element olarak bilinen ve her biri farklı derecelerde x-ışını emilimine sahip küçük kübik ya- pıları kapsamaktadır. Bu voksel- lerin boyutları görüntünün çözü- nürlüğünü belirler. Geleneksel BT’lerde vokseller anizotropiktir yani aksiyal kesit kalınlığı vokse- lin en uzun kenarını belirler. Voksel yüzeyleri kenarları 0,625 mm olan karelerden oluşurken, Yenilik & Uygulama DENTAL TRIBUNE Türkiye Baskısı6 Dentomaksillofasiyal bölge görüntülemesinde kullanılan üç boyutlu bilgisayarlı tomografi sistemleri Dt. Yeliz Güven, Prof. Dr. Oya Aktören, Prof. Dr. Koray Gençay Sayfa 7DT Görüntüleme sistemleri dento- maksillofasiyal bölgenin incelen- mesinde kullanılan en önemli tanı ve tedavi planlama araçlarıdır. Günümüzde yaygın olarak kulla- nılan periapikal radyografi, pano- ramik radyografi ve geleneksel to- mografi gibi görüntüleme sistem- leri görüntünün yalnızca iki bo- yutlu analizine olanak verirler. Bu geleneksel yöntemler ile elde edi- len bilginin miktarı incelenen ala- nın üç boyutlu anatomisinin iki boyutlu bir görüntü içine sıkıştırıl- masından dolayı sınırlı kalmakta- dır. Bu sınırlamaları gidermek amacı ile üç boyutlu görüntüleme sistemleri geliştirilmiştir. Üç boyutlu görüntüleme sistemleri dişhekiminin normal olmayan du- rumları anlama yeteneğini gelişti- rerek ve daha iyi bir tedavi planla- masına olanak vererek dentomak- sillofasiyal bölge sorunlarının tanı- sında kesin ve ayrıntılı bilgi sunar- lar; bu da bu sistemleri geleneksel iki boyutlu radyografilere tercih edilebilir kılmaktadır. Bu derleme yazısının amacı dişhekimliğinin çeşitli alanlarında kullanılan üç boyutlu bilgisayarlı tomografi sis- temlerini tanıtmak ve karşılaştır- malı olarak incelemektir. Anahtar kelimeler Üç boyutlu görüntüleme, konik ışınlı bilgisayarlı tomografi, dento- maksillofasiyal görüntüleme. Özet Resim 1: Konik ışınlı BT ile 2 boyutlu koronal, aksiyal, sagittal kesit görüntüleri ile 3 boyutlu görüntüler aynı anda elde edilebilmektedir. Resim 3: Konik ışınlı BT ile solunum yolunun hacimsel ölçümleri yapılabilmektedir. Resim 4. Kondil-fossa ilişkisinin konik ışınlı BT görüntüsü. Resim 2: Gömük yirmi yaş dişinin mandibular kanal ile ilişkisinin 3 boyutlu görüntüleri.